0
607
Opisując jąkanie, korzysta się często z metafory góry lodowej, która najpełniej tłumaczy naturę tego zjawiska. Model góry zawiera w sobie zarówno elementy, które mogą być zaobserwowane przez otoczenie osoby jąkającej się (powtarzanie głosek, sylab, prolongacje, bloki, pauzy, wtrącenia), jak i takie atrybuty jąkania, które pozostają dla słuchaczy niewidoczne: lęk, wstyd, bezradność, poczucie winy.
Tajemnica góry lodowej
Owe niedostrzegalne przez otoczenie cechy jąkania nie pojawiają się od razu. Wraz z upływem czasu narasta frustracja związana z bezskutecznymi próbami i wysiłkami, by w pełni zapanować nad płynnym mówieniem, a przekonanie, że należy mówić wyłącznie płynnie, może prowadzić do stosowania strategii pozwalających maskować jąkanie bądź go unikać. Z czasem może to wpływać na zakłócenie procesu komunikacji bardziej niż same zewnętrzne objawy jąkania. Ten prosty, lecz niezwykle sugestywny opis złożonej natury jąkania pozwala zrozumieć, że jąkanie może nie tylko dotyczyć niemożności płynnego wypowiedzenia się, lecz także wpływać na psychologiczny dobrostan doświadczającej go osoby. Chęć ukrycia jąkania lub unikanie mówienia w ogóle mogą wywierać negatywny wpływ na funkcjonowanie społeczne i jakość życia, a w konsekwencji mogą prowadzić do zmniejszenia poczucia własnej wartości i skłonności do dokonywania życiowych wyborów niezgodnych z marzeniami i aspiracjami (Yaruss, Quesal 2010, Boyle 2015). Kluczowa w pracy z osobami, które się jąkają, wydaje się więc praca nad emocjami oraz nastawieniem do jąkania, od nich bowiem zależy skuteczne radzenie sobie w sytuacjach komunikacyjnych i społecznych. Jąkanie może wywoływać negatywne myśli i uczucia prowadzące do powstawania napięć neuromięśniowych (Baer 2003). Współczesne spojrzenie na terapię jąkania, oparte na wynikach badań, akcentuje konieczność kompleksowego zajęcia się fenomenem jąkania, tak by możliwe stało się zidentyfikowanie, a w konsekwencji – zmodyfikowanie szkodliwych i nieprzydatnych oraz zakłócających przekonań dotyczących mowy i jąkania (Packman 2012). Jest więc niezbędne, by terapeuta już na etapie kompleksowej diagnozy skorzystał z takich narzędzi, które umożliwią mu spojrzenie na problem pacjenta w sposób wielowymiarowy, uwzględniający zarówno lingwistyczną, jak i psychologiczną naturę jąkania. Stosowane w Polsce narzędzia diagnostyczne służą przede wszystkim do ilościowego badania objawów niepłynności. Mało jest natomiast narzędzi, które pozwoliłyby na rozpoznanie emocji, postaw i nastawienia do jąkania (Faściszewska, Tuchowska 2018). Zyskująca na popularności bateria testów BAB (Vanryckeghem, Brutten 2018) została przetłumaczona na 15 języków, a obecnie trwają prace nad przekładem i adaptacją wersji polskojęzycznej1 .
- Kwestionariusz niepłynności mówienia i logofobii (diagnoza i terapia jąkania) autorstwa Zbigniewa Tarkowskiego (1992),
- Kwestionariusz E. i C. Cooperów do oceny jąkania (KCOJ) w adaptacji Mieczysława Chęćka (2001),
- Skala Samooceny i oceny jąkania, stworzona przez Jolantę Góral-Półrolę i Zbigniewa Tarkowskiego (2012).
- The Behavior Assessment Battery for Adults Who Stutter (Bateria BAB) (Vanryckeghem, Brutten 2018),
- Test WASSP autorstwa Louise Wright i Anne Ayre, który służy do pomiaru zmian postaw, jakie zachodzą w procesie terapii (stosuje się go przed rozpoczęciem, w trakcie i na zakończenie terapii) (Wright, Ayre 2000),
- Overall assessment of the speaker’s experience of stuttering – OASES autorstwa Yarussa i Quesala (2010).
Akceptacja, czyli wstęp do zmian
Specjaliści poszukują podejść, które ułatwiłyby skomplikowany proces zmiany stosunku osoby jąkającej się do swojego jąkania, tak by możliwe stało się przerwanie wyczerpującej i nieefektywnej walki z jego obecnością po to, by stworzyć solidne podstawy do zastosowania metod logopedycznych ukierunkowanych na pracę z osobami, które się jąkają. I tak zwrócono uwagę na pracę nad akceptacją, rozumianą nie jako przejaw bierności, a w pełni aktywną postawę w obliczu uznania obiektywnych faktów. Postawa taka wyraża się z jednej strony otwartością na bieżące doświadczenia niezależnie od ich charakteru, radością życia i jego pełnią mimo istnienia pewnych trudności, a z drugiej – aktywnym dążeniem do tego, by coś w życiu zmienić lub poprawić. Akceptacja stanowi przeciwieństwo unikania lub tłumienia objawów, a więc takich strategii, które mogą prowadzić do zwiększenia poziomu niepokoju oraz wystąpienia nieprzyjemnych reakcji emocjonalnych. Należy więc z całą mocą podkreślić, że postawa akceptacji jąkania nie jest tożsama z faktem polubienia go, ani nie oznacza odstąpienia od podejmowanych wysiłków, by poprawić swoje zdolności komunikacyjne oraz by osiągnąć większą płynność w mówieniu. Akceptacja jest jednak niezbędnym warunkiem, by spojrzeć na jąkanie bez oceniania w kategoriach dobra lub zła. Takie obiektywne spojrzenie na problem może przynieść wielką ulgę oraz zapoczątkować korzystne zmiany, zarówno w mowie, jak i w życiu. Osoby, którym udało się zaakceptować jąkanie, mówią, że jest to osiągnięcie takiego stanu, w którym jąkanie nie przeszkadza im już tak bardzo i nie muszą już z nim tak aktywnie walczyć.
Mindfulness – sztuka świadomego życia
Klinicyści potrzebowali również programów, które pozwoliłyby radzić sobie z już istniejącym stresem oraz bólem związanym z obecnością jąkania. Skierowano się więc w stronę programów rozwijających podejścia terapeutyczne oparte na uważności (ang. Mindfulness Based Approaches – MBA). Mindfulness tłumaczy się na język polski jako uważność, uważna obecność lub pełna obecność (Williams, Penman 2014). Uważność definiuje się jako zwracanie uwagi w szczególny sposób, w chwili obecnej i bez oceniania (Boyle 2011). Jest to sposób koncentrowania się na bodźcach zarówno zewnętrznych, jak i na wewnętrznych, który charakteryzuje się szczególną postawą otwartości i ciekawości. To nie tylko praktyki medytacyjne, lecz także nauka świadomego przeżywania codziennych sytuacji i czynności. Uważność polega na systematycznym praktykowaniu ćwiczeń, które pomagają osiągnąć koncentrację i równowagę psychiczną.
